Mimi ni mwandishi wa habari. Naipenda kazi yangu; usiharibu kazi yangu! Sipendi watu waandike upya kazi yangu kwa namna wanavyopenda wenyewe. Nawajibika kikamilifu kwa habari yangu na niko tayari kutetea kile nachokisema. Nachukua hatua zote kuhakikisha kwamba kazi yangu haihitaji kubadilishwa, ama kwa namna ya uandishi au maudhui, pale inapopitiwa upya. Ndivyo ilivyo kwa kichwa cha habari na habari yenyewe. Napowasilisha habari kwa ajili ya kupitiwa upya, lazima iwe tayari kwa kuchapwa, yaani, ikiwa na kichwa cha habari, kidokezo au kichwa cha habari kidogo, na, kwa vyovyote vile, kichwa cha habari kinachojaza ukurasa mzima au safuwima kadhaa. Hilo hunifanya nijisikie amani zaidi na kufanya kazi ya mpitiaji upya au ya mhariri iwe rahisi.
AINA MBALIMBALI ZA UANDISHI UNAZOWEZA KUTUMIA.
Kwa kila aina ya habari, kuna kichwa cha habari kinachoendana nayo. Lakini kila aina ya kichwa cha habari ina tofauti zake za kiufundi. Habari nzito au ya kuburudisha, ndefu au fupi, kubwa au ndogo, rahisi au ngumu, yenye kuelimisha au ya uchokozi, nk. Zaidi ya yote, kichwa cha habari yako kinahitaji kuzingatia muundo wa gazeti lako, mpangilio wake, kanuni zake, ambazo hutofautiana kati ya gazeti na gazeti. Kanuni nyingine za uhariri zinataka kuwa na vichwa vya habari vyenye maneno yanayobebana, wakati nyingine zinaepuka matumizi ya dokezo, kichwa cha habari kidogo au utumiaji wa muundo wa aya ya kwanza.
Kichwa cha habari cha mstari mmoja. Kichwa cha habari kizuri zaidi ni kile ambacho ni rahisi zaidi. Kwa nini utumie mistari miwili kusema kitu ambacho ungekisema katika mstari mmoja? Kwa nini utumie nafsi zaidi kwa maelezo ya nyongeza wakati kichwa habari kimoja kinaelezea kila kitu vizuri? Kichwa cha habari kizuri zaidi ni sentensi inayoelimisha, kile kinachojibu maswali makuu mawili katika sentensi moja: “nani” na “nini”?:
“Mark Mahela ahamia Sinde.”
***
Katika aina ya habari ya uchokozi yenye sentensi moja, kichwa cha habari kizuri zaidi ni kile kinachoonesha hisia za mwandishi kwa maneno machache iwezekanavyo:
“Sinde yamkatalia mmiliki wa benki!”
***
Vichwa vya habari vya usaidizi. Nikishapata kichwa cha habari changu kikuu, nirahisi kuongezea vipengele vya ziada. Kama nikiongeza dokezo na kichwa cha habari kidogo, napata kichwa cha habari chenye sentensi tatu. Kama nikiongeza kichwa cha habari peke yake, napata kichwa cha habari chenye sentensi mbili.
Katika aina ya uandishi wa kuelimisha, kidokezo kinapaswa kujibu maswali yahusuyo “wapi? na lini?”; kichwa kidogo cha habari kinapaswa kujibu “namna gani?”, “kwa nini?”, “na nani?” na “na nani?”. Hilo linafanya kichwa cha habari kwa ujumla kuwa na mvuto kwa vile kichwa cha habari kidogo na dokezo huifanya habari kuu kuwa mfano wa mchoro. Kichwa cha habari chenye sentensi tatu kinaonekana hivi:
Dokezo: “Kuwasili kwenye bandari ya kisiwa asubuhi hii na kikosi cha walinzi“.
Kichwa cha habari: “Mark Mahela ahamia Sinde.”
Kichwa cha habari kidogo: “Mmiliki maarufu wa benki anataka kuweka makazi yake yenye ulinzi wa hali ya juu kwenye eneo la hifadhi ya uoto wa asili”
***
Katika aina ya habari ya uchokozi yenye sentensi tatu, dokezo bado linahitaji kuelimisha lakini kwa kuunga mkono kichwa cha habari kikuu; kichwa cha habari kikuu kinaelezea msimamo wa habari; kichwa cha habari kidogo kinakuwa kama kipaza sauti, kikifafanua zaidi kichwa cha habari kikuu:
Dokezo: “Mark Mahela anataka kuhamisha makao makuu ya Benki kisiwani”.
Kichwa cha habari: “Sinde yamkatalia mmiliki wa benki!”
Kichwa cha habari kidogo: “Wakazi wa kisiwa wasiofurahishwa na ujenzi waunda chama na kupanga kufanya maandamano”.
***
Pia kuna muundo mchanganyiko: kichwa cha habari chenye sentensi mbili. Hiki kinahusisha kichwa cha habari kikuu chenye sentensi moja na kichwa cha habari kidogo ambacho kinakusanya maelezo yaliyotolewa kwenye dokezo na kichwa cha habari kidogo cha aina ya sentensi tatu:
Kichwa cha habari: “Mark Mahela ahamia Sinde.”
Kichwa cha habari kidogo: “Mmiliki wa benki anataka kujenga makazi yake katika eneo la kisiwa alilolitembelea asubuhi hii akiambatana na walinzi wake”.
Muundo huu mchanganyiko kwa kawaida hufuatiwa na aya kuu inayoitambulisha habari. Kanuni hii ya msonge uliogeuzwa humpa msomaji ngazi tatu za kusoma kabla hajaenda kwenye habari yenyewe.
***
Vichwa vyote vya habari vya uandishi wa habari vinatengenezwa kwa kutumia au kuunganisha mifano hii mitatu. Kwa kawaida, mpangilio wa ukurasa huamua aina ya kichwa cha habari kitakachotumika.
Kichwa cha habari chenye sentensi moja ni kizuri hasa kwa maoni, maoni ya mhariri, uchambuzi wa maoni, makala. Kanuni nzuri zaidi hapa ni kutumia neno moja katika kila safuwima: Safuwima 1: “Kupinga!” Safuwima 2: “Hatutakubali! Safuwima 3: “Ondoka kwetu Mahela!”
Kichwa cha habari chenye sentensi mbili ni kizuri kwa ripoti:
“Maisha katika kisiwa chetu kidogo tulivu yageuka jinamizi”.
Ripoti ya kipekee kutoka kwa mwandishi wetu maalum inayolenga wakazi wa kisiwani walioamua kumzuia Mark Mahela kuhamia hapo.
***
Kichwa cha habari chenye sentensi mbili ni kizuri pia kwa habari za uchunguzi:
“Tito Magogo anajenga kutumia fedha haramu”.
“Meya wa Sinde apewa fedha na mfanyabiashara mwenye kashfa”.
***
Kichwa cha habari chenye sentensi mbili ni kizuri pia kwa mahojiano:
Mahojiano na Mwenda Ngamani, mwenyekiti wa chama cha wakazi wa kisiwani wasiofurahishwa na ujenzi.
“Kisiwa chetu si ngome!”
***
Kuhusu vichwa vya habari vinavyojaza ukurasa wote, hivi ni dokezo linaloipa habari uhai na kuifanya isionekne ndefu sana na rahisi kusomeka. Pia huipa habari yako mdundo, ukimfanya msomaji aendelee kuisoma habari. Vinabidi kufikiriwa kwa makini sana: havipaswi kuonekana havina mvuto, vikirudia maneno yaliyotumika kwenye kichwa cha habari, dokezo au kichwa cha habari kidogo. Ukifanya chaguo sahihi, vinaangazia maelezo muhimu: “Ulinzi wa hali ya juu”, “mita za mraba3000”, “waajiriwa 200”,…
EPUKA KUTUMIA VICHWA VYA HABARI VYA KISHABIKI.
Wakati mwingine ushindani hufanya magazeti kutumia vichwa vya habari vya kishabiki ili kuvutia mwitikio, kwa kutumia masihara, kucheza na maneno, au dhihaka kwenye majina ya vitabu, filamu, vipindi vya runinga, nk. Kutekwa na shauku hiyo wakati mwingine husababisha matokeo ya kuchekesha. Lakini hili ni jambo zuri kwa gazeti makini? Kwa kukubali matumizi hayo rahisi, unaporomosha uandishi wako hadi viwango vya burudani ya watoto. Hilo linapaswa kuachwa kwa magazeti ya udaku.